जनसङ्ख्या व्यवस्थापन, शहरीकरण र बसाईसराई
Welcome to Loksewa Ladder!
Your trusted platform for comprehensive Loksewa exam preparation resources. In this post, we bring you Koshi Kharidar Fourth Level Notes focusing on जनसङ्ख्या व्यवस्थापन, सहरीकरण र बसाईसराई (Population Management, Urbanization, and Migration). These well-structured notes and PDFs are designed to help Kharidar exam aspirants excel in their preparation. Download the materials and boost your knowledge to confidently tackle Loksewa exams. Stay dedicated, stay prepared, and let us help you climb the ladder of success!
जनसङ्ख्या व्यवस्थापन र यसको महत्त्व
१. भूमिका
जनसङ्ख्या व्यवस्थापन कुनै पनि राष्ट्रको सामाजिक, आर्थिक र पर्यावरणीय विकासको महत्त्वपूर्ण पक्ष हो। जनसङ्ख्या वृद्धि दरलाई सन्तुलनमा राख्दै राष्ट्रको विकासका लक्ष्यहरू पूरा गर्न जनसङ्ख्या व्यवस्थापनको आवश्यकता पर्छ। सीमित स्रोत र साधनको अधिकतम उपयोग गर्दै जनसङ्ख्याको गुणस्तर जीवनस्तरमा सुधार ल्याउनु यसको प्रमुख उद्देश्य हो।
वर्तमान समयमा विश्वका धेरै देशहरूले जनसङ्ख्या विस्फोट (Population Explosion) जस्तो गम्भीर समस्याको सामना गरिरहेका छन्। नेपाल जस्ता विकासशील देशहरूमा यसले अझ चुनौतीपूर्ण स्थिति सिर्जना गरेको छ। यस लेखमा जनसङ्ख्या व्यवस्थापनको परिभाषा, यसको महत्त्व र नेपालमा यसको आवश्यकताको बारेमा विस्तृत चर्चा गरिनेछ।
२. जनसङ्ख्या व्यवस्थापनको परिभाषा
जनसङ्ख्या व्यवस्थापन भन्नाले कुनै निश्चित भूगोलको जनसङ्ख्यालाई नियमन, नियन्त्रण र व्यवस्थापन गर्ने प्रक्रिया हो। यसको अन्तर्गत जन्मदर नियन्त्रण, मृत्युदर घटाउने उपाय, शिक्षा र चेतना वृद्धि, स्वास्थ्य सेवा उपलब्ध गराउने लगायतका विषयहरू समावेश गरिन्छ।
सामान्यतया जनसङ्ख्या व्यवस्थापनले जनसङ्ख्याको गुणात्मक र मात्रात्मक पक्षमा ध्यान दिन्छ। यसले जनसङ्ख्याको वृद्धि दरलाई नियन्त्रण गर्दै आर्थिक र सामाजिक विकासमा जनसङ्ख्यालाई उपयोगी बनाउने कार्य गर्दछ।
३. जनसङ्ख्या व्यवस्थापनको प्रमुख उद्देश्यहरू
जनसङ्ख्या व्यवस्थापनको विभिन्न उद्देश्यहरू छन्, जसमध्ये केही यस प्रकारका छन्:
जनसङ्ख्याको वृद्धिदर नियन्त्रण: अनियन्त्रित जनसङ्ख्या वृद्धिले धेरै चुनौतीहरू ल्याउन सक्छ। यसलाई सन्तुलनमा राख्न उचित रणनीति अपनाउने।
रोजगारको अवसर सिर्जना: सन्तुलित जनसङ्ख्याले देशमा रोजगारीका अवसरहरू वृद्धि गर्न मद्दत पुर्याउँछ।
स्रोत साधनको उचित उपयोग: सीमित स्रोत साधनलाई न्यायोचित रूपमा जनसङ्ख्याबीच वितरण गर्ने।
परिवार योजना र स्वास्थ्य सुधार: परिवार योजना कार्यक्रम र स्वास्थ्य सेवामा पहुँच बढाउने।
गरिबी घटाउने: जनसङ्ख्या व्यवस्थापनले प्रत्यक्ष रूपमा गरिबी घटाउन मद्दत पुर्याउँछ।
४. जनसङ्ख्या व्यवस्थापनको महत्त्व
४.१ आर्थिक विकासमा योगदान
अनियन्त्रित जनसङ्ख्या वृद्धिले आर्थिक विकासमा बाधा पुर्याउँछ। जनसङ्ख्या व्यवस्थापनले योग्य, शिक्षित र दक्ष जनशक्ति उत्पादन गर्दै राष्ट्रको आर्थिक प्रगतिलाई बल पुर्याउँछ।
उत्पादनशील जनशक्ति वृद्धि
बेरोजगारी दरमा कमी
उत्पादन र उपभोगमा सन्तुलन
४.२ शिक्षा र जनचेतना वृद्धि
जनसङ्ख्या व्यवस्थापनले शिक्षामा लगानी बढाउँदै जनचेतना फैलाउने कार्य गर्छ। शिक्षित जनसङ्ख्याले स्वास्थ्य, स्वच्छता र पारिवारिक जीवनमा सुधार ल्याउन सहयोग पुर्याउँछ।
बाल विवाह र जन्मदर घटाउने
महिला शिक्षामा सुधार
४.३ स्वास्थ्य क्षेत्रमा सुधार
स्वास्थ्य सेवा जनताको आधारभूत आवश्यकता हो। जनसङ्ख्या व्यवस्थापनले स्वास्थ्य सेवामा पहुँच बढाउँदै मृत्युदर घटाउने कार्य गर्छ।
मातृ मृत्यु र शिशु मृत्यु दरमा कमी
स्वास्थ्यमा लगानी वृद्धि
सरसफाइ र पोषण सुधार
४.४ प्राकृतिक स्रोत साधनको संरक्षण
सीमित स्रोत र साधनको न्यायोचित वितरण गर्न जनसङ्ख्या व्यवस्थापन अपरिहार्य छ।
वनजंगल, पानी, माटो जस्ता स्रोतको संरक्षण
वातावरणीय सन्तुलन कायम
प्रदूषण नियन्त्रण
४.५ सामाजिक स्थिरता
सन्तुलित जनसङ्ख्याले सामाजिक समतामा योगदान पुर्याउँछ। यसले गरिबी र सामाजिक असमानता घटाउँदै राष्ट्रमा स्थिरता ल्याउँछ।
५. नेपालमा जनसङ्ख्या व्यवस्थापनको आवश्यकता
नेपाल जस्तो विकासशील देशमा जनसङ्ख्या व्यवस्थापन झन् बढी महत्त्वपूर्ण छ। नेपालमा जनसङ्ख्या वृद्धि दर अझै पनि उच्च छ। यसको प्रमुख कारणहरूमा अशिक्षा, गरिबी, अन्धविश्वास, परिवार नियोजनको कमी, र स्वास्थ्य सेवामा सीमित पहुँच छन्।
नेपालको वर्तमान जनसङ्ख्या अवस्था:
कुल जनसङ्ख्या: ३ करोडभन्दा बढी
वार्षिक जनसङ्ख्या वृद्धि दर: करिब १.५%
बेरोजगारी दर: ११% भन्दा बढी
नेपालमा जनसङ्ख्या व्यवस्थापनका चुनौतीहरू:
1. शिक्षाको कमी: धेरै ठाउँमा जनसङ्ख्या नियन्त्रणका कार्यक्रमबारे जनचेतनाको कमी छ।
2. स्वास्थ्य सेवा र परिवार योजनाको पहुँच: दुर्गम क्षेत्रहरूमा स्वास्थ्य सेवा र परिवार योजना कार्यक्रम प्रभावकारी छैन।
3. सांस्कृतिक र धार्मिक विश्वास: केही समुदायहरूमा धेरै सन्तान जन्माउनु शुभ मानिन्छ।
4. रोजगारीको अभाव: युवाहरू विदेश पलायन हुन बाध्य छन्।
5. प्राकृतिक स्रोत साधनको चाप: बढ्दो जनसङ्ख्याका कारण वनजंगल विनाश, जमिनको अतिक्रमण र पानीको अभाव भइरहेको छ।
नेपालमा समाधानका उपायहरू
1. शिक्षामा लगानी: शिक्षाको पहुँच बढाउँदै जनचेतना फैलाउने।
2. स्वास्थ्य सेवा सुधार: परिवार योजना कार्यक्रम प्रभावकारी बनाउने।
3. महिला सशक्तीकरण: महिलाहरूलाई शिक्षित र आर्थिक रूपमा सक्षम बनाउने।
4. रोजगारी सिर्जना: स्वदेशमा रोजगारीका अवसरहरू सिर्जना गर्दै पलायन रोक्ने।
5. नीतिगत सुधार: दीर्घकालीन जनसङ्ख्या नीति लागू गर्ने।
६. निष्कर्ष
जनसङ्ख्या व्यवस्थापन कुनै पनि राष्ट्रको दिगो विकासको प्रमुख आधार हो। यसले आर्थिक विकास, स्वास्थ्य सुधार, शिक्षामा लगानी र स्रोतसाधनको न्यायोचित उपयोगमा सहयोग पुर्याउँछ। नेपालमा पनि यो अझ बढी महत्त्वपूर्ण छ किनभने यहाँका स्रोत साधन सीमित छन्।
सरकार, गैरसरकारी संस्था र आम नागरिकले जनसङ्ख्या व्यवस्थापनका कार्यक्रमहरूलाई सफल बनाउन सक्रिय भूमिका खेल्नुपर्छ। शिक्षाको पहुँच, स्वास्थ्य सेवा सुधार र जनचेतना अभिवृद्धि गर्दै हामी सन्तुलित र दिगो जनसङ्ख्या व्यवस्थापन गर्न सक्छौँ। यसले मात्र राष्ट्रको समृद्धि र जनताको जीवनस्तर सुधार गर्न सकिन्छ।
यस सम्बन्धी महत्त्वपूर्ण नोट्स हरु :
सहरीकरण भनेको के हो?
१. भूमिकाविकास र आधुनिकताको प्रक्रियामा सहरीकरण एउटा महत्वपूर्ण अवधारणा हो। विश्वव्यापी रूपमा सहरीकरण तीव्र गतिमा अघि बढिरहेको छ, जसले मानव समाजको जीवनशैली, आर्थिक संरचना, र वातावरणमा ठूलो परिवर्तन ल्याएको छ। नेपाल जस्ता विकासशील देशहरूमा पनि सहरीकरणले तीव्र गति लिइरहेको छ।
यस लेखमा सहरीकरणको परिभाषा, कारणहरू, प्रभावहरू र सहरीकरणसँग सम्बन्धित चुनौतीहरूको चर्चा गरिनेछ।
२. सहरीकरणको परिभाषा
सहरीकरण भन्नाले जनसङ्ख्याको ग्रामीण क्षेत्रबाट सहरी क्षेत्रतर्फ बसोबासको क्रमशः वृद्धि तथा सहरी क्षेत्रहरूको भौतिक, आर्थिक र सामाजिक विकासलाई जनाउँछ। यस प्रक्रियामा कृषि मुख्य पेशा भएको ग्रामीण क्षेत्रबाट मानिसहरू व्यापार, उद्योग, सेवा तथा रोजगारीका अवसरहरू खोज्दै सहरी क्षेत्रमा बसोबास गर्न थाल्छन्।
संक्षेपमा, सहरीकरण भनेको जनसङ्ख्याको सहरी क्षेत्रमा केन्द्रित हुनु र सहरी क्षेत्रहरूको विकासको प्रक्रिया हो।
२.१ परिभाषाहरू
संयुक्त राष्ट्र संघ (UN): सहरीकरण भनेको जनसङ्ख्या र गतिविधिहरूको सहरी क्षेत्रमा केन्द्रित हुँदै जाने प्रक्रिया हो।
सामान्य परिभाषा: सहरीकरण भनेको सहरी जीवनशैलीको विस्तार र जनसङ्ख्याको सहरी क्षेत्रमा वृद्धि हुनु हो।
३. सहरीकरणका कारणहरू
३.१ आर्थिक अवसरहरूको खोजीसहरी क्षेत्रमा उद्योगधन्दा, व्यापार र रोजगारीका अवसरहरू ग्रामीण क्षेत्रभन्दा बढी उपलब्ध हुन्छन्। मानिसहरू राम्रो आर्थिक भविष्य खोज्दै शहरतर्फ आकर्षित हुन्छन्।
३.२ आधुनिक जीवनशैली
सहरी क्षेत्रमा शिक्षादिक्षा, स्वास्थ्य सेवा, यातायात, सञ्चार लगायतका सुविधाहरू ग्रामीण क्षेत्रभन्दा राम्रो हुने भएकाले मानिसहरू सहरीकरणतर्फ आकर्षित हुन्छन्।
३.३ औद्योगीकरण
उद्योगहरूको विकासले सहरी क्षेत्रमा कामदारहरूको माग बढाउँछ। यसले ग्रामीण जनसङ्ख्यालाई सहरी क्षेत्रमा बसोबास गर्न प्रेरित गर्छ।
३.४ ग्रामीण क्षेत्रको अविकास
ग्रामीण क्षेत्रमा पर्याप्त रोजगारी, शिक्षा र स्वास्थ्य सेवाहरूको अभावले मानिसहरूलाई सहरी क्षेत्रमा बसाइँसराइ गर्न बाध्य बनाउँछ।
३.५ जनसङ्ख्या वृद्धि
जनसङ्ख्याको प्राकृतिक वृद्धि र बसाइँसराइले सहरी क्षेत्रमा जनसङ्ख्या चाप बढाउन मद्दत पुर्याउँछ।
४. सहरीकरणका प्रभावहरू
४.१ सकारात्मक प्रभावहरू
1. आर्थिक विकास: सहरीकरणले औद्योगिकीकरण र व्यापारमा बृद्धि गराउँदै राष्ट्रको आर्थिक विकासमा टेवा पुर्याउँछ।
2. रोजगारीका अवसरहरू: सहरी क्षेत्रमा रोजगारीका अवसरहरू वृद्धि हुने सम्भावना बढी हुन्छ।
3. आधुनिक जीवनशैली: शिक्षादिक्षा, स्वास्थ्य सेवा, यातायात, र सञ्चार सुविधाहरूको विस्तार हुन्छ।
4. सामाजिक विविधता र एकता: विभिन्न जाति, धर्म र संस्कृतिका मानिसहरूबीच अन्तरक्रिया हुने भएकाले सामाजिक विविधता र सहकार्य बढ्छ।
४.२ नकारात्मक प्रभावहरू
1. जनसङ्ख्या चाप: सहरी क्षेत्रमा धेरै मानिस बस्न आएपछि भीडभाड र जनसङ्ख्या चापको समस्या उत्पन्न हुन्छ।
2. बेरोजगारी: रोजगारीका अवसरहरू भन्दा धेरै मानिस सहरी क्षेत्रमा बस्न आए बेरोजगारी बढ्न सक्छ।
3. अवयवस्थित बसोबास: सहरीकरणले अव्यवस्थित बस्ती र झुपडी बस्तीहरू निम्त्याउँछ।
4. प्रदूषण: सहरी क्षेत्रमा औद्योगिक र सवारी साधनहरूको चाप बढ्नाले वायु, ध्वनि र पानी प्रदूषण बढ्छ।
5. स्रोतसाधनको चाप: पानी, विद्युत् र जमिनजस्ता स्रोतहरूमा चाप बढेर अभावको स्थिति आउन सक्छ।
५. नेपालमा सहरीकरणको अवस्था
नेपालमा सहरीकरणको प्रक्रिया तीव्र रूपमा अघि बढिरहेको छ। विशेषतः, आर्थिक अवसरहरूको खोजी, पूर्वाधारको विकास, र बसाइँसराइका कारण सहरी क्षेत्रमा जनसङ्ख्या वृद्धि भएको छ।
नेपालको सहरीकरणका तथ्याङ्कहरू:
२०२१ को जनगणना अनुसार नेपालको कुल जनसङ्ख्याको करिब ६६% सहरी क्षेत्रमा बसोबास गर्छ।
काठमाडौं उपत्यका प्रमुख सहरी क्षेत्र मानिन्छ।
पोखरा, विराटनगर, वीरगञ्ज, भैरहवा जस्ता शहरहरू सहरीकरणका मुख्य केन्द्रहरू हुन्।
नेपालमा सहरीकरणको कारणहरू:
1. रोजगारी र आर्थिक अवसरको खोजी
2. शिक्षादिक्षा र स्वास्थ्य सेवामा पहुँच
3. पूर्वाधारको विस्तार (यातायात र सञ्चार)
4. ग्रामीण क्षेत्रको पिछडिएको अवस्था
नेपालमा सहरीकरणको चुनौतीहरू:
1. अव्यवस्थित सहरी विकास: सहरी क्षेत्रमा योजना बिना निर्माण कार्य हुँदै जाँदा समस्या उत्पन्न भएको छ।
2. प्रदूषण र फोहोर व्यवस्थापन: सहरी क्षेत्रहरूमा प्रदूषण नियन्त्रण र फोहोर व्यवस्थापन ठुलो चुनौती बनेको छ।
3. बढ्दो झुपडी बस्तीहरू: विपन्न वर्गका मानिसहरूको बसोबासका लागि उचित व्यवस्था नएकाले झुपडी बस्तीको विकास भएको छ।
4. स्रोत साधनको अभाव: सहरी क्षेत्रमा पानी, विद्युत् र जमिनको अभावले जनजीवन कठिन भएको छ।
६. सहरीकरणका समाधानहरू
1. योजनाबद्ध सहरी विकास: सहरी क्षेत्रमा योजना अनुसार पूर्वाधारको विकास गर्नुपर्छ।
2. प्रदूषण नियन्त्रण: वातावरणीय सन्तुलन कायम राख्न प्रदूषण नियन्त्रणका उपायहरू अपनाउनु आवश्यक छ।
3. रोजगारी सिर्जना: सहरी क्षेत्रमा रोजगारीका अवसरहरू विस्तार गर्नुपर्छ।
4. ग्रामीण विकासमा जोड: ग्रामीण क्षेत्रहरूको विकास गर्दै सहरीकरणको चापलाई घटाउनुपर्छ।
5. सहरी पूर्वाधार विस्तार: यातायात, सञ्चार र स्वास्थ्य जस्ता पूर्वाधारको विकास गर्नुपर्छ।
७. निष्कर्ष
सहरीकरण विकास र आधुनिकताको एउटा अपरिहार्य प्रक्रिया हो। यसले आर्थिक, सामाजिक र सांस्कृतिक विकासमा योगदान पुर्याउँछ। तर, सहरीकरण अव्यवस्थित रूपमा भएमा विभिन्न समस्या सिर्जना हुनसक्छ। नेपाल जस्तो विकासशील देशका लागि योजनाबद्ध सहरीकरण आवश्यक छ, जसले देशको दिगो विकासमा टेवा पुर्याउँछ।
सहरीकरणलाई अवसरको रूपमा लिँदै सामाजिक, आर्थिक र पर्यावरणीय सन्तुलन कायम राख्दै यसको दीर्घकालीन समाधानका उपायहरू अवलम्बन गर्नुपर्ने आवश्यकता छ।
बसाइसराइ भनेको के हो ?
बसाइसराइ भनेको मानिसहरू आफ्ना विभिन्न उद्देश्यहरू पूरा गर्न एक स्थानबाट अर्को स्थानमा बसोबास स्थानान्तरण गर्नु हो। यो स्वेच्छिक (आफ्नै इच्छाले) वा बाध्यात्मक (विभिन्न कारणले) हुनसक्छ। बसाइसराइ भौगोलिक रूपमा आन्तरिक बसाइसराइ (देशभित्रै) र वैदेशिक बसाइसराइ (अर्को देशमा) गरी दुई किसिमले वर्गीकरण गरिन्छ।
बसाइसराइका कारणहरू
1. रोजगारीको खोजी - अवसर प्राप्त गर्न नयाँ ठाउँमा बसाइ सर्ने।
2. शिक्षा - उच्च शिक्षाका लागि सुविधासम्पन्न स्थानमा जाने।
3. स्वास्थ्य सेवा - राम्रो स्वास्थ्य सुविधा भएको ठाउँ रोज्ने।
4. प्राकृतिक प्रकोप - बाढी, भूकम्प, सुख्खाजस्ता समस्याबाट बँच्न।
5. राजनीतिक र सामाजिक कारण - अशान्ति, युद्ध वा अन्य सामाजिक समस्या।
6. शहरीकरण - गाउँबाट शहरतिर सुविधा र जीवनशैलीको खोजीमा सर्ने।
बसाइसराइका सकारात्मक प्रभावहरू
1. आर्थिक अवसरको सिर्जना
नयाँ ठाउँमा गएर रोजगारी वा व्यवसाय सुरू गर्दा व्यक्तिगत तथा देशको आर्थिक वृद्धि हुन्छ।
2. शिक्षा र सीप विकास
शिक्षाको पहुँच बढ्ने र नयाँ सीप तथा ज्ञान हासिल हुने अवसर मिल्छ।
3. विकास र शहरीकरणको गति
बसाइसराइले शहरहरूमा जनसङ्ख्या वृद्धि हुन्छ र पूर्वाधार तथा सुविधाहरूको विकास गर्न उत्प्रेरणा मिल्छ।
4. सांस्कृतिक आदान-प्रदान
विभिन्न स्थानका संस्कृतिहरू मिश्रित भएर समृद्धि हुन्छ।
5. परिवारको उन्नति
राम्रो रोजगारी, शिक्षा, र स्वास्थ्य सेवा पाएपछि परिवारको जीवनस्तर माथि उठ्छ।
बसाइसराइका नकारात्मक प्रभावहरू
1. शहरमा जनघनत्व वृद्धि
अत्यधिक बसाइसराइका कारण शहरमा जनसङ्ख्या वृद्धि भई ट्राफिक जाम, प्रदूषण, र आवास समस्याहरू उत्पन्न हुन्छन्।
2. गाउँहरूको जनशक्ति ह्रास
बसाइसराइका कारण गाउँमा काम गर्न सक्ने युवा जनशक्ति घट्छ।
3. सामाजिक असमानता
नयाँ ठाउँमा गएर मानिसहरू भेदभाव र असमानतासँग सामना गर्नुपर्छ।
4. सांस्कृतिक क्षय
आफ्नो मौलिक संस्कृति र परम्परालाई बिर्सिने सम्भावना बढ्छ।
5. पर्यावरणीय दबाब
जनसङ्ख्या वृद्धिका कारण जंगल फडानी, भूमि प्रदूषण, र अन्य वातावरणीय समस्याहरू बढ्छन्।
6. शहरी गरिबी
अवसर प्राप्त गर्न नसकेका मानिसहरू अस्थायी बस्ती (slum) निर्माण गरी न्यून जीवनस्तरमा बाँच्न बाध्य हुन्छन्।
निष्कर्ष
बसाइसराइ विकासका लागि महत्वपूर्ण भए पनि यसका सकारात्मक र नकारात्मक दुवै प्रभावहरू हुन्छन्। उचित योजना, पूर्वाधारको विकास, र अवसरहरूको समान वितरणमार्फत बसाइसराइका नकारात्मक प्रभावलाई न्यूनीकरण गर्दै यसलाई समावेशी र दिगो विकासको एक अवसरका रूपमा उपयोग गर्न सकिन्छ।
हामी आशा गर्दछौं कि कोशी खरिदार चौथो स्तरका नोट्स सम्बन्धी यो सामग्रीले तपाईँको लोकसेवा तयारीलाई प्रभावकारी र लक्ष्यमुखी बनाउन सहयोग गर्नेछ। नियमित अध्ययन र सही स्रोतको उपयोगले तपाईँको सफलता सुनिश्चित गर्न सक्छ। थप अध्ययन सामग्री र नोट्सको लागि लोकसेवा ल्याडरलाई नियमित रूपमा भ्रमण गर्न नबिर्सनुहोस्। तपाईँको सफलता नै हाम्रो प्रेरणा हो। अभ्यास गरौं, तयारी गरौं र सफल बनौं!
धन्यवाद ।
Post a Comment